Ο Κορωνοϊός ως λόγος ανωτέρας βίας – Ο αντίκτυπος στις συμβάσεις

του Γιώργου Καζολέα, δικηγόρου

Η ραγδαία εξάπλωση παγκοσμίως του κορωνοϊού προκαλεί πέρα από τη νόσο σε όσους προσβάλλονται, σημαντικές παράπλευρες συνέπειες στην κοινωνική και οικονομική ζωή. Η κανονικότητα των συναλλαγών έχει διαταραχθεί και η ομαλή εξέλιξη σε πολλές εκφάνσεις της οικονομικής και εμπορικής δραστηριότητας ανατρέπεται.

Τί είναι ο κορωνοϊός

Σύμφωνα με τον ορισμό του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, οι κορωνοϊοί είναι μια μεγάλη οικογένεια ιών που μπορεί να προκαλέσουν ασθένεια σε ζώα ή ανθρώπους. Στους ανθρώπους, είναι γνωστό ότι αρκετοί κορωνοϊοί προκαλούν αναπνευστικές λοιμώξεις που κυμαίνονται από το κοινό κρυολόγημα έως πιο σοβαρές ασθένειες όπως το Αναπνευστικό Σύνδρομο της Μέσης Ανατολής (MERS) και το Σοβαρό Οξύ Αναπνευστικό Σύνδρομο (SARS). Ο πιο πρόσφατα ανακαλυφθείς κορωνοϊός προκαλεί τη νόσο COVID-19.

Ο κορωνοϊός ως λόγος ανωτέρας βίας (force majeure)

Το κατά πόσο μπορεί η εξάπλωση του συγκεκριμένου ιού να θεωρηθεί ως λόγος ανωτέρας βίας που εμποδίζει ή αναστέλλει την εκπλήρωση συμβατικών υποχρεώσεων αποτελεί αντικείμενο ερμηνείας ανάλογα με τις ειδικές περιστάσεις.

Αναφορικά με τη δυνατότητα αναγνώρισης της ύπαρξης ανωτέρας βίας,  η Ευρωπαϊκή Επιτροπή διευκρινίζει ότι η έννοια αυτή προϋποθέτει ότι το επίμαχο γεγονός ή η μη πραγματοποίησή του «οφείλονται σε περιστάσεις ξένες προς αυτόν που την επικαλείται, ασυνήθεις και απρόβλεπτες, οι συνέπειες των οποίων δεν μπορούσαν να έχουν αποφευχθεί παρ’ όλη την επιδειχθείσα επιμέλεια».[1]

Περαιτέρω, στην περίπτωση κατά την οποία ένα γεγονός συνιστά ανωτέρα βία, τα αποτελέσματά της δεν μπορούν να διαρκέσουν παρά μόνο κατά τη διάρκεια ορισμένης περιόδου, δηλαδή κατά τη διάρκεια του χρόνου που είναι ουσιαστικά αναγκαίος σε μια διοικητική αρχή που επιδεικνύει τη συνήθη επιμέλεια για να θέσει τέρμα σε μια ανεξάρτητη της θελήσεώς της κρίση.[2]

Το βασικό χαρακτηριστικό στην “ανωτέρα βία” είναι πως ο άνθρωπος, στη συνήθη πορεία των πραγμάτων, δεν μπορεί να προβλέψει τέτοιο γεγονός, σε αντίθεση με το τυχηρό εν στενή εννοία που μπορεί να το προβλέψει. Τυπικές περιπτώσεις ανωτέρας βίας είναι ο πόλεμος, το πραξικόπημα, οι απρόβλεπτες κυβερνητικές απαγορεύσεις, η ξαφνική βαριά ασθένεια (σε κάποιες περιπτώσεις), ή και τα “ακραία καιρικά φαινόμενα”.[3]

Πρέπει να σημειωθεί ότι το Δικαστήριο της ΕΕ αρνήθηκε, σε ορισμένες υποθέσεις[4], να εφαρμόσει τη ρήτρα της ανωτέρας βίας εφόσον δεν υπήρχε ρητή σχετική ρύθμιση και ακόμη, επειδή ο σκοπός ορισμένων διατάξεων του κοινοτικού δικαίου δεν επιτρέπει, σε όλες τις περιπτώσεις, να ληφθούν υπόψη καταστάσεις που χαρακτηρίζονται από γεγονός που μπορεί να θεωρηθεί ως περίπτωση ανωτέρας βίας. Αυτό ισχύει ιδίως για τις προϋποθέσεις που πρέπει να τηρούνται αυστηρά, επειδή η μη τήρηση τους θα έθετε σε κίνδυνο την ομαλή εφαρμογή της σχετικής ρύθμισης.

Για το λόγο αυτό τονίζεται η δυνατότητα των συμβαλλόμενων, βάσει της αρχής της ελευθερίας των συμβάσεων, να συμφωνήσουν ρήτρες της επιλογής τους, όπως αυτή της ανωτέρας βίας.

Η ρήτρα ανωτέρας βίας για τον κορωνοϊό στις συμβάσεις

Ο συμβατικός ορισμός ενός γεγονότος ανωτέρας βίας περιλαμβάνει έναν κατάλογο γεγονότων που δεν αναμένονται κατά την ημερομηνία της σύμβασης, είναι πέραν του ελέγχου του συμβαλλόμενου μέρους, τα γεγονότα αυτά δεν είναι αποτέλεσμα άμεσα ή έμμεσα σφάλματος, πλημμέλειας ή αμέλειας του μέρους που επικαλείται την ανωτέρα βία, και οι περιστάσεις αυτές εμποδίζουν ή καθυστερούν το θιγόμενο μέρος να εκπληρώσει τις συμβατικές του υποχρεώσεις.

Πολύ συχνά , αλλά όχι πάντα, στις σχετικές ρήτρες συναντάμε τις «επιδημίες» και σε ορισμένες περιπτώσεις  τις «πανδημίες» ως γεγονότα ανωτέρας βίας. Ωστόσο σε πολλές συμβάσεις δεν προβλέπεται η επιδημία ως λόγος ανωτέρας βίας. Η λεκτική διατύπωση της εν λόγω ρήτρας έχει σημασία προκειμένου να καλυφθεί η περίπτωση του κορωνοϊού. Αν παρά την απουσία της «επιδημίας» ή «πανδημίας» ως λόγου ανωτέρας βίας, έχει διατυπωθεί ότι λόγο συνιστά και κάθε άλλο γεγονός που βρίσκεται εκτός ελέγχου του συμβαλλόμενου μέρους, τότε θα μπορεί να καλυφθεί και η συγκεκριμένη περίπτωση.

Πρέπει επίσης να επισημανθεί ότι καθώς παρέρχεται ήδη ικανό χρονικό διάστημα από όταν ο κορωνοϊός έκανε την εμφάνισή του (ουσιαστικά από το Δεκέμβριο του 2019), τα συμβαλλόμενα μέρη είναι πλέον σε θέση να προβλέψουν τις διαφαινόμενες συνέπειες και να συμπεριλάβουν στη συμφωνία ειδικότερους όρους με βάση τα μέχρι την υπογραφή γνωστά δεδομένα σχετικά με τον ιό, ώστε να μπορούν να εκπληρώσουν τις συμβατικές τους υποχρεώσεις (πχ. επιμήκυνση του χρόνου εκπλήρωσης).

Εν προκειμένω η διάδοση του κορωνοϊού έχει ως αποτέλεσμα κρατικές/κυβερνητικές ενέργειες αλλά και αποφάσεις ιδιωτικών εταιρειών που συνίστανται σε απαγορεύσεις και περιορισμούς (πχ. απαγόρευση κυκλοφορίας, ακύρωση πτήσεων, αναστολή λειτουργίας δημόσιων υπηρεσιών κλπ.). Οι συνέπειες τέτοιων μέτρων επηρεάζουν είτε άμεσα είτε έμμεσα την εφαρμογή εμπορικών συμφωνιών. Η πρόβλεψη και ακριβής διατύπωση ρήτρας ανωτέρας βίας στις συμβάσεις με πρόνοια διαδικαστικών λεπτομερειών επίκλησης της θα έχει θετικές επιπτώσεις στην εκτέλεση των συμφωνιών. Αλλά και η επανεξέταση και επαναδιατύπωση ασαφών και προβληματικών ρητρών ανωτέρας βίας σε υφιστάμενες συμβάσεις θα ήταν μια έξυπνη και λογική κίνηση, καθώς η εξάπλωση του κορωνοϊού είναι σε πλήρη εξέλιξη και οι συνέπειές του είναι άγνωστο προς το παρόν να προβλεφθούν τόσο ως προς το χρόνο όσο και ως προς τον αντίκτυπο τους.

_______________

[1] Απόφαση του ΔΕΕ της 8ης Μαρτίου 1988, 296/86, McNicholl κ.λπ., Συλλογή 1988, σ. 1491, σκέψη 11 καθώς και εκεί παρατιθέμενη νομολογία.

[2] Απόφαση του ΔΕΕ της 11ης Ιουλίου 1985, 101/84, Επιτροπή κατά Ιταλίας, Συλλογή 1985, σ. 2629, σκέψη 16.

[3] Μιχαήλ Σταθόπουλος, Γενικό Ενοχικό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα-Θεσσαλονίκη 2004

[4]  Πχ. στην υπόθεση Nordmark (38/79, Συλλογή 1980, σ. 643